حکم شرعی معامله ارزهای دیجیتال از نظر مراجع تقلید چیست؟
آیا درآمدی که از ارز دیجیتال به‌دست می‌آورم شرعا حلال است؟ این سوال دغدغه‌ای واقعی برای افرادی خواهد بود که در بازار رمز ارز فعالیت می‌کنند یا قصد ورود به آن را دارند. اگرچه سودهای چشمگیر و سرعت رشد این بازار وسوسه‌انگیز است؛ اما نگرانی نسبت به مشروع‌بودن درآمد آن، موجب تردید و احتیاط می‌شود. پاسخ به این چالش نیازمند بررسی دقیق از منظر فقهی و نظر مراجع تقلید است؛ در این مطلب علاوه‌بر بررسی شفاف و مستند حکم شرعی ارز دیجیتال، نظر مراجع تقلید را نیز ارائه می‌دهیم تا بتوانید فعالیت‌های سودآور در بازارهای مالی را بر اساس شرع ادامه دهید.
ماهیت ارز دیجیتال
ارز دیجیتال یا رمزارز نوعی دارایی دیجیتال به‌شمار می‌رود که بر پایه فناوری رمزنگاری و از طریق شبکه غیر متمرکز بلاک‌چین ایجاد شده است. برخلاف پول‌های سنتی که توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی صادر می‌شوند، رمزارزها به هیچ نهادی وابسته نیستند و معاملات آن‌ها در بستری شفاف و رمزنگاری‌شده انجام میگیرد. معروف‌ترین ارز دیجیتال، بیت‌کوین است که در سال 2009 به عنوان اولین رمزارز دنیا معرفی شد؛ پس‌از آن، هزاران ارز دیگر مانند اتریوم، تتر، دوج‌کوین و … نیز وارد این بازار شده‌اند که هر یک ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.
عملکرد ارزهای دیجیتال به این صورت است که کاربران از طریق کیف پول‌های الکترونیکی می‌توانند آن‌ها را خرید، فروش یا ذخیره کنند. تمام تراکنش‌ها به صورت زنجیره‌ای در دفتر کل دیجیتال ثبت می‌شود و امکان تقلب یا تغییر در آن عملا وجود ندارد. همین ویژگی‌های فنی باعث‌شده تا رمزارزها برای پرداخت‌های بین‌المللی، سرمایه‌گذاری و حتی برخی خدمات غیر متمرکز دیگر مورد استفاده قرار گیرند. بااین‌حال، نوسانات شدید قیمت، عدم پشتیبانی رسمی از سوی دولت‌ها و پیچیدگی‌های فنی، باعث‌شده تا نگاه‌های متفاوت و بعضا متضادی نسبت به این نوع دارایی وجود داشته باشد.
نگاه فقهی مراجع تقلید به معاملات ارز دیجیتال
با گسترش ارزهای دیجیتال، پرسش‌های فراوانی در میان افراد درباره حکم شرعی این نوع معاملات شکل گرفته است. مراجع تقلید با تکیه بر مبانی فقهی خود، هر کدام رویکرد خاصی نسبت به رمزارزها ارائه داده‌اند. در ادامه دیدگاه برخی از برجسته‌ترین مراجع معاصر را مرور می‌کنیم:
آیت‌الله خامنه‌ای؛ احتیاط در بازار رمزارز
دیدگاه مقام معظم رهبری درباره حکم شرعی ارز دیجیتال، به صورت صریح و عمومی در قالب یک فتوای مستقیم منتشر نشده است؛ اما موضع‌گیری‌های غیر مستقیم و راهبردی در این زمینه وجود دارد که می‌توان از آن‌ها برداشت‌های فقهی و مدیریتی مشخصی داشت. ایشان در بیانات عمومی خود بارها بر لزوم مدیریت فعالیت‌های اقتصادی در چارچوب نظام اسلامی و قوانین مصوب جمهوری اسلامی ایران تاکید کرده‌اند.
دفتر استفتائات آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ به سوالاتی درباره رمزارزها، اعلام کرده است که گر فعالیت در این حوزه بر اساس قوانین و مقررات رسمی کشور باشد و مفسده‌ای در آن صورت نگیرد، اشکال شرعی ندارد. بااین‌حال چون بازار رمزارزها در ایران هنوز به‌طور کامل قانون‌گذاری نشده است یا چارچوب شرعی مشخصی برای فعالیت‌های آن تدوین نکرده‌اند، مقاوم معظم رهبری پاسخ‌ها را به تصمیم قانون‌گذار و رعایت موازین کلی شرع ارجاع می‌دهد.
آیت‌الله سیستانی؛ سکوت فقهی و احتیاط
آیت‌الله العظمی سیستانی از جمله مراجعی هستند که با احتیاط بیشتری به موضوع ارزهای دیجیتال نگاه می‌کنند. ایشان در پاسخ به استفتائات مربوط به خرید و فروش رمزارزها، به‌طور صریح این نوع معاملات را تایید نکرده‌اند و اغلب توصیه می‌کنند که مومنان از ورود به این حوزه خودداری نمایند. دلیل این احتیاط، وجود ابهام در ماهیت واقعی رمزارزها، نبود پشتوانه مشخص و احتمال بالا ضرر و فریب در این بازار است؛ چراکه از نظر فقهی، معامله باید کاملا شفاف و دور از هرگونه ابهام و تردید باشد.
دفتر آیت‌الله سیستانی در پاسخ‌های خود بارها تاکید کرده‌اند که در شرایط فعلی و با توجه به وضعیت بازار ارز دیجیتال، استفاده و معامله در این زمینه جایز نیست؛ مگر آنکه برای افراد متخصص و آگاه کاملا روشن و بدون ابهام باشد. همچنین درصورتی‌که معامله‌ای در این فضا منجر به تضییع حقوق دیگران، فریب یا معاملات باطل شود، قطعا از نظر شرعی اشکال دارد.
آیت‌الله مکارم شیرازی؛ ابزار مشکوک یا فرصت مشروع
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید برجسته، دیدگاه محتاطانه‌ای نسبت به ارزهای دیجیتال دارند. ایشان در فتاوای مختلف اعلام کرده‌اند که به دلیل ناشناخته‌بوئن منشا بسیاری از رمزارزها، نبود پشتوانه رسمی و امکان استفاده در فعالیت‌های غیر قانونی مانند پول‌شویی یا خرید و فروش کالاهای غیر مجاز، معامله این نوع ارزها در شرایط فعلی جایز نیست. از نظر ایشان بازار رمزارزها با ریسک‌های جدی همراه است و تا زمانی که ابعاد اقتصادی، امنیتی و فقهی آن به‌طور دقیق مشخص نشود، ورود به آن از نظر شرعی مورد تایید نیست.
بااین‌حال آیت‌الله مکارم شیرازی راه را به‌طور کامل نبسته‌اند و در برخی موارد اشاره کرده‌اند که اگر دولت جمهوری اسلامی ایران نظارت کامل بر این حوزه داشته باشد و قانونی شفاف برای معاملات ارز دیجیتال تدوین کند، ممکن است در آینده امکان‌پذیر و مجاز شمرده شود. به بیان دیگر، تا زمانی که قانون‌گذاری رسمی و پشتوانه فقهی کافی برای رمزارزها ایجاد نشود، خرید و فروش آن‌ها اشکال شرعی دارد و بهتر است مومنان وارد این حوزه نشوند.
آیت‌الله نوری همدانی؛ مشروعیت به قانون و شفافیت
آیت‌الله حسین نوری همدانی درباره حکم شرعی ارز دیجیتال، دیدگاهی محتاطانه دارند. بر اساس نظر ایشان خرید و فروش ارزهای دیجیتال زمانی از نظر شرعی مجاز است که در آن معامله ضرر یا فساد زیادی نباشد و قانون کشور انجام آن را مجاز کند. بر اساس گفته آیت‌الله نوری همدانی هر فعالیت اقتصادی باید بر پایه شرع، قانون و عقل انجام شود. یعنی اگر کسی با هدف درست، در یک فضا قانونی و شفاف رمزارز بخرد یا بفروشد، این کار می‌تواند مجاز باشد.
ایشان همچنین هشدار داده‌اند که ارزهای دیجیتالی که منشا مشخصی ندارند یا احتمال سوء استفاده و فریب در آن‌ها زیاد است، مشکل شرعی دارند. به همین دلیل، افرادی که آموزش کافی در مورد ارزهای دیجیتال را کسب نکرده‌اند یا تنها برای سود وارد بازار می‌شوند، ممکن است به خود و دیگران ضرر برسانند. اگر به دنیا ارزهای دیجیتال علاقه‌مند هستید به وب‌سایت بایتیکل مراجعه کنید؛ این وب سایت با ارائه دوره‌های آموزشی مختلف برای مبتدی‌ها و حرفه‌ای‌ها، شما را برای ورود به بازارهای مالی آماده خواهد کرد.
آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی؛ عقلانیت و چارچوب شرعی
آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی در زمان حیات خود، نگاهی دقیق به موضوعات اقتصادی جدید مثل ارز دیجیتال داشتند. اگرچه فتوا مشخصی از ایشان درباره رمزارزها منتشر نشد؛ اما از روش فقهی ایشان می‌توان فهمید که با نوآوری اقتصادی سازگار با عقل و شرع مخالفتی نداشتند. از نظر ایشان اگر یک دارایی مثل ارز دیجیتال ارز واقعی داشته باشد و در معاملات به‌درستی استفاده شود، می‌توان از نظر شرعی قابل قبول باشد.
آیت‌الله شاهرودی تاکید می‌کردند که بازارهایی مثل رمزارزها، چون نوسان زیادی دارند، از شفافیت کامل برخوردار نیستند و احتمال فریب یا ضرر در آن‌ها بالاست، باید با دقت و قانون‌گذاری همراه باشند. بر اساس نظر ایشان، اگر حکومت اسلامی رمزارزها را بررسی و تایید کند و خرید و فروش آن‌ها در چارچوب قوانین شرعی انجام شود، می‌توان آن را مجاز دانست. در غیر این صورت، ورود به این بازار بدون آگاهی کافی درست نیست و مشکلات شرعی به‌وجود می‌آورد.
ملاک‌های شرعی در معاملات رمزارز
در معاملات رمزارز همانند سایر معاملات مالی، رعایت اصول و ملاک‌های شرعی برای مشروع‌بودن آن ضروری است. فقه اسلامی معیارهایی تعیین کرده که هر معامله‌ای باید از آن‌ها تبعیت کند تا از نظر شرعی صحیح و بدون اشکال باشد. در ادامه مهم‌ترین ملاک‌ها را بررسی می‌کنیم:
وجود مالیت عقلانی (دارایی مشروع)
از دیدگاه فقه اسلامی، چیزی که معامله می‌شود باید “مال” به‌حساب بیاید؛ یعنی ارزش اقتصادی داشته و از نظر عرف، قابل استفاده و مورد رغبت عقلایی باشد. در مورد رمزارزها، اگرچه برخی از مراجع تردید دارند؛ اما بسیاری از فقها معتقدند که اگر مردم آن را بپذیرند و در معاملات واقعی مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند مالیت شرعی پیدا کند. بنابراین تا زمانی که ارز دیجیتال در بازار دارای ارزش و کاربرد واقعی باشد، مالیت دارد.
رعایت شرط عدم غرر (پرهیز از ابهام)
غرر به معنی ابهام شدید در اصل معامله یا نتیجه آن است. بسیاری از رمزارزها دارای نوسانات شدید، پروژه‌های مبهم یا اطلاعات ناقص هستند که می‌تواند باعث بروز غرر در معامله شود. اگر طرفین ندانند دقیقا چه چیزی می‌خرند یا چه سود و زیانی در پیش دارند، معامله باطل است. معامله رمزارزهایی که پشتوانه مشخصی ندارند یا اطلاعات روشنی درباره عملکردشان در دسترس نیست، از نظر شرعی ممکن است غرری باشد.
پرهیز از اکل مال به باطل (خوردن مال مردم به ناحق)
معاملاتی که منجر به تقلب، کلاه‌برداری، پامپ و دامپ یا سوء استفاده از ناآگاهی دیگران شوند، از مصادیق اکل مال به باطل‌اند و در شرع ممنوع هستند. در فضا رمزارزها، اگر فردی بدون دانش کافی وارد بازار شده و گرفتار تبلیغات فریبنده یا پروژه‌های جعلی شود، ممکن است معامله‌اش شرعا باطل تلقی شود. بنابراین هرگونه سودی که از راه فریب یا عدم رعایت انصاف به‌دست آید، حرام است.
رعایت قوانین و مقررات کشور
طبق نظر اکثر مراجع تقلید، پیروی از قوانین نظام اسلامی واجب شرعی است. بنابراین اگر قانونی در کشور معامله ارز دیجیتال را ممنوع یا محدود کرده یا مجوز خاصی برای آن لازم باشد، تخطی از آن از نظر شرعی جایز نیست. حتی اگر معامله در ذات خود اشکالی نداشته باشد؛ اما چون خلاف قانون کشور اسلامی انجام‌شده مشروعیت آن زیر سوال می‌رود.
وجود رضایت طرفین
در فقه معامله باید با رضایت کامل و آگاهانه دو طرف انجام شود. در معاملات رمزارز اگر یک طرف معامله از واقعیت رمزارز یا ریسک‌های آن بی‌اطلاع باشد و فریب بخورد رضایت او معتبر نیست. شفاف‌سازی، مشاوره تخصصی و اطلاع‌رسانی صحیح از ضروریات معامله شرعی در حوزه رمزارزهاست.
عدم شباهت به معاملات ربوی یا قمارگونه
اگر خرید و فروش رمز ارز مثل قمار باشد، از نظر شرعی حرام است. همچنین چنانچه معامله حالت ربا داشته باشد، یعنی فقط برای سود سریع بدون دلیل منطقی انجام شود یا شانس و هیجان نقش زیادی در آن داشته باشد نیز حرام است. رمزارزهایی که فقط با تبلیغات، هیجان یا روش‌های شبیه قمار معامله می‌شوند، جایز نیستند و بهتر است از آن‌ها دوری شود.
ضرورت آگاهی شرعی پیش‌از ورود به معاملات رمزارز
دنیا ارزهای دیجیتال جذاب، پرسرعت و در عین حال پرچالش است؛ اما برای کسی که می‌خواهد هوشمندانه سرمایه‌گذاری کند و مطابق با اصول شرعی پیش برود، شناخت دقیق دیدگاه مراجع و رعایت نکات فقهی ضروری است. شما می‌توانید با آگاهی بیشتر، مسیری مطمئن‌تر و حلال را انتخاب کرده و از فرصت‌های مالی این بازار استفاده کنید؛ بدون آنکه دغدغه شرعی داشته باشد.
اگر به دنبال تحلیل‌های دقیق، آموزش‌های ساده و بررسی‌های فقهی درباره رمزارزها هستید، بایتیکل همراه شماست. ما در بایتیکل تلاش می‌کنیم با تکیه بر دانش فنی و نگاه فقهی، دنیا پیچیده ارزهای دیجیتال را به صورت شفاف، دقیق و قابل فهم ارائه دهیم.
